Đền Quốc mẫu Âu Cơ tại khu di tích đền Hùng

Đền Quốc mẫu Âu Cơ nguyên thủy được xây dựng từ thời Hậu Lê tại xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ. Tuy nhiên, để qui tụ các giá trị văn hóa tinh thần thuộc thời đại Hùng Vương về hội tụ tại khu di tích Đền Hùng, từ giữa tháng 9/2001 công trình đền Quốc mẫu Âu Cơ chính thức được khởi công xây dựng mới tại núi Vặn trong khuôn viên Khu di tích lịch sử Đền Hùng thuộc xã Hy Cương, thành phố Việt Trì và đến ngày 31/12/2004 đã cơ bản hoàn thành cả nội và ngoại thất với tổng giá trị đầu tư 25 tỷ đồng.

Tương truyền, xưa kia Lạc Long Quân và mẹ Âu Cơ sinh được 100 người con, 50 người con theo cha xuống biển, 50 người con theo mẹ lên núi khai sơn phá thạch.

Trong 50 người con theo mẹ thì người con đầu lên nối ngôi, lấy niên hiệu Hùng Vương thứ nhất, đặt tên nước Văn Lang, đóng đô ở Phong Châu, truyền 18 đời trong hơn 2.600 năm (từ năm 2879 đến năm 258 trước Công nguyên).

Bà Âu Cơ cùng các con đi đến đâu cũng thu phục nhân tâm, dạy dân cấy lúa trồng dâu, nuôi tằm dệt vải. Khi đến xã Hiền Lương, thấy phong cảnh non xanh nước biếc, đất đai phì nhiêu, rừng nhiều muông thú bèn dừng lại khai khẩn đất đai, lập làng xóm đông vui trù phú.

Một ngày kia, mẹ Âu Cơ theo đám mây ngũ sắc hóa về trời, để lại dưới gốc đa một dải yếm, dưới gốc đa ấy, nhân dân Hiền Lương lập đền thờ để tưởng nhớ công ơn của Tổ Mẫu. Đó chính là đền Hiền Lương còn gọi là đền Mẫu ngày nay 

Khác với đền thờ Quốc tổ Lạc Long Quân đường đi dễ dàng, bằng phẳng đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ được xây trên núi Vặn có độ cao 147m so với mực nước biển, là ngọn núi cao thứ nhì trong quần thể núi Hùng đúng với sự tích mẹ lên non, cha xuống biển. Đường lên đền thờ gồm 500 bậc đá khá dốc và thẳng được làm bằng chất liệu đá Hải Lựu ( huyện Lập Thạch, Vĩnh Phúc), đá Trị Quận ( Phù Ninh).

Cổng vào đền Quốc mẫu Âu Cơ

Tam quan xây cao 5,8m có 3 lối vào. Lối chính cao 2,2m, 2 lối phụ hai bên cao 1,2m. Khung cột, sườn mái làm bằng bê tông cốt thép. Mái cổng lợp dán ngói mũi hài. Các đao góc, các hoạ tiết chạm khắc trên đá và mái cổng Tam quan mô phỏng hình chim lạc.

Qua cổng Tam Quan lên tới bậc đá thứ 500 bắt đầu bước vào cổng tứ trụ gồm 2 trụ chính cao 6,5m, 2trụ phụ hai bên cao 5,2m. Cột trụ làm bằng bê tông cốt thép, xung quanh đắp gờ chỉ tạo hoa văn, đắp trát các con giống thời kỳ Hùng Vương. 4 cột trụ vút thẳng trời cao biểu thị sự giao hoà giữa thiên nhiên và trời đất.

Tiếp đến là hai trụ biểu cao 14 - 15m được ốp bằng đá phiến xanh từ vùng Thanh Hoá, Ninh Bình mang ra, dày 20 - 30cm được chạm khắc các hoạ tiết, con giống phổ thông theo hình chim Lạc - được coi là hai trụ biểu độc đáo nhất cả nước.

Sau trụ biểu là hai nhà bia xây dựng trên diện tích 66 m2. Kiến trúc mang tính chất đền chùa: mặt bằng hình vuông, mái chồng diêm, khung cột sườn mái làm bằng gỗ lim, nền lát gạch bát, xung quanh ốp đá xanh Thanh Hoá, đá Hải Lựu và bố trí các con lân con ly bằng đá.

Bia và trụ bia làm bằng đá một mặt khắc chữ nôm, mặt kia khắc chữ quốc ngữ ghi lại thời kỳ xây dựng đền với sự đóng góp công đức của đồng bào cả nước.

Qua nhà bia bước vào khu đền chính nằm trên diện tích gần 500 m2. Khu đền chính gồm đền thờ chính và 2 nhà tả vu, hữu vu nằm hai bên.

Đền mẫu Âu Cơ đặt theo hướng Tây Nam, kiến trúc xây dựng kiểu mái chồng diêm, mặt hình chữ Đinh; khung cột sườn mái vách đố lụa bao che làm bằng gỗ lim tuyển chọn từ vùng Quảng Bình, Hà Tĩnh.

Mái lợp ngói mũi hài âm dương, nền lát gạch bát, sân và lan can bao quanh ốp đá xanh Thanh Hoá. Riêng thành lan can được chạm khắc các hoạ tiết hình chim Lạc và các hoạt động văn hoá dân gian thời kỳ Đông Sơn.

Nội thất trong đền mẫu Âu Cơ gồm tượng Mẫu và hai tượng Lạc Hầu, Lạc Tướng được đúc bằng đồng với khối lượng khoảng 2 tấn. Các nhang án, đại tự, câu đối, bệ đặt trống đồng, giá treo chuông, treo chiêng, cựa vọng, y môn... được sơn son thiếp vàng trên chất liệu gỗ quí.

Hai bên tả vu là hai bức phù điêu khắc hoạ cảnh 50 người con theo cha xuống biển, 50 người con theo mẹ lên núi bằng chất liệu gò đồng. Hai nhà tả vu, hữu vu đặt hai bên trái và phải đền chính cũng làm bằng chất liệu gỗ lim, lợp ngói mũi hài âm dương dùng làm nơi đặt đồ cúng lễ.

Trong khu đền Quốc mẫu Âu Cơ còn có hệ thống sân vườn tạo cảnh quan môi trường thiên nhiên xanh - sạch - đẹp. Do nằm trên núi cao có độ chênh cốt lớn nên hệ thống sân vườn được xây dựng khá kỳ công. Xung quanh đền chính được xây kè bằng 3 lớp, lớp trong cùng là tường chắn bằng bê tông cốt thép, lớp giữa xây bằng đá hộc, lớp ngoài ốp bằng đá ong lấy từ vùng làng cổ Sơn Vi, Thanh Đình (Lâm Thao, Phú Thọ).

Trong sân trồng các giống cây đặc trưng ở đình chùa mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam như cây đại cổ thụ, cây cau, cây si, cây ngọc lan... Từ trên đền chính trong những ngày nắng đẹp ta có thể phóng tầm mắt bao quát toàn bộ khung cảnh Khu công nghiệp Bãi Bằng, supe, thành phố Việt Trì, xa xa là 3 dải sông Hồng, sông Lô, sông Đà uốn lượn như những con rồng nhỏ ôm ấp chân núi mẹ.

Diện mạo một ngôi đền thế kỷ đang hiện rõ với một kiến trúc đẹp, một hệ thống chiếu sáng hoàn chỉnh, một hệ thống chống sét tiên tiến nhất hiện nay với sự góp công, góp sức của những người thợ, những nghệ nhân tên tuổi.

Đền Mẫu Âu Cơ ở khu di tích Đền Hùng không chỉ mang ý nghĩ linh thiêng là nơi thờ Tổ Mẫu của đất nước mà con là khu di tích cho khách thập phương về thăm quan đền Hùng. Du xuân đến với hội đền Hùng, kính mời du khách đến thăm đền Mẫu Âu Cơ bày tỏ tấm lòng thành kính đối với người Mẹ của đất Việt.